Ath-mhìneachadh ann an ainmean-àite

Tha pailteas sgeulachdan air cùlaibh ainmean-àite, mar eisimpleir mu thùs agus brìgh nan ainmean. Ach chan eil a h-uile sgeulachd a’ dol air ais chun na ciad brìghe. Uaireannan, chan eil cuimhne aig muinntir an àite dè as ciall do dh’ainm bho thùs agus nì iad ciall as ùr dheth tro mhìneachaidhean ùra no ath-mhìneachaidhean. Sa bhloga seo, bheir sinn sùil air eisimpleirean às an Eilean Sgitheanach far an deach ainmean Lochlannais ath-mhìneachadh sa Ghàidhlig.

’S e Aisig (NG692238) a’ chiad eisimpleir againn. A rèir sgeulachdan ionadail, tha an t-ainm seo a’ tighinn bhon fhacal Ghàidhlig aiseag ‘ferry’ oir b’ àbhaist do Mhaol Rubha a’ tighinn air tìr san àite seo nuair a shiubhail e eadar a’ Chomraich agus an t-Eilean Sgitheanach. Tha sin a’ dèanamh ciall is cruth-tìre an àite freagarrach airson bhàtaichean. Tha an ceangal seo cho làidir ’s gun nochd Maol Rubha uaireannan san ainm: mar eisimpleir, ann an Askemorruy ~ Aiseag Maol Ruibhe ann am mapa Blaeu (1654).

Ach a dh’aindeoin sin, tha a thuar gur e ainm Lochlannais a th’ ann bho thùs. Cha nochd an t-ainm leis an allt idir, ged a bhitheamaid an dùil ri sin airson ainm Gàidhlig, agus nochdaidh e daonnan le fuaimreag caol aig an deireadh: Aisig. Mar sin, is coltach gur e æsk-vík ‘camas le uinnseann’ a th’ ann bho thùs is an t-àite air ainmeachadh às dèidh craobh uinnsinn.

Tha dà eisimpleir de dh’ainmean ann an Tròndairnis a tha ceangailte ri sgeulachdan mu bhith a’ pàigheadh màl: Màileagar (NG482649) agus Geàrros (NG499631). Thathar ag ràdh gun deach am màl a phàigheadh ann an clò ann an Geàrros agus gun deach tomhas àraidh a ghearradh às airson gach teaghlach. Ann am Màileagar, bhathar a’ pàigheadh am màil ann an geir ‘tallow, grease’ agus, mar sin, ’s e màl-geire ‘tallow-rent’ ainm an àite. Gidheadh, tha e coltach gur e ainmean Lochlannais a th’ anns an dà ainm sin bho thùs, ged nach eil tuigse shoilleir againn air a’ bhrìgh.

Tha na h-eisimpleirean gu h-àrd a’ sealltainn dhuinn cho soirbheachail ’s a dh’fhaodadh ath-mhìneachaidhean a bhith. ’S cuimhne le daoine brìgh ath-mhìnichte nan ainmean fhathast, ged nach cuimhne leinn a’ bhrìgh thùsail aca nas motha. Ach cha robh a h-uile h-ath-mhìneachadh cho soirbheachail sin idir. Tha fianais ann an leabhraichean ainmean na Suirbhidh Òrdanais gun do chruinnich iad ainm Gàidhlig airson a’ bhaile air a bheil Fiskavaig (NG333343) an-diugh (agus bho thùs): Fasgadh-beag (OS1/16/2/5 | ScotlandsPlaces). Chruinnich iad an aon chruth airson àitichean eile a tha ceangailte ris a’ bhaile: Camas an Fhasgaidh Bhig airson Fiskavaig Bay (OS1/16/2/6 | ScotlandsPlaces) agus Allt an Fhasgaidh Bhig airson Fiskavaig Burn(OS1/16/2/21 | ScotlandsPlaces). Ach cha do chòrd an t-ath-mhìneachadh seo ri neach-deasachaidh na Suirbhidh Òrdanais idir: “A very bad case of finding a forced Celtic meaning & words for a name which is not Celtic. ‘Fasgadh beag’ or Little shelter is entirely different from both the ordinary spelling and ordinary pronunciation of this name. The name is Anglicised Fiskr, a fish: vagr, a bay = ‘Fish Bay’, Norse.” (OS1/16/2/5 | ScotlandsPlaces). Mar sin, ’s e Fiskavaig, an t-ainm tùsail Lochlannais, a nochdas air mapaichean na Suirbhidh Òrdanais.

Tùsan
King, Jacob, agus Eilidh Scammell. 2015. Gaelic in the Landscape. Place-Names of Strath, Isle of Skye = A’ Ghàidhlig Air Aghaidh Na Tire. Ainmean-Àite an t-Sratha, An t-Eilean Sgitheanach. Perth: Scottish Natural Heritage = Dualchas Nàdair na h-Alba.
MacLeod, D.J. ‘Scia’. 2023. ‘Trotternish Place-Names’. Ann an Guthan Na Tìre: Ainmean-Àite Thròndairnis, 1–50.