Na h-eileamaidean geodha agus òb ann an ainmean-àite an Eilein Sgitheanaich

Tha briathrachas na Gàidhlig airson fheartan-tìre agus fheartan-uisge pailt. Nochdaidh, mar eisimpleir, iomadh eileamaid ann an ainmean-àite Gàidhlig airson ‘bàgh’. Sa bhloga seo, bheir sinn sùil air dà dhiubh – geodha agus òb – agus dè as ciall dhaibh ann an ainmean-àite an Eilein Sgitheanaich.

Tòisichidh sinn leis an eileamaid geodha. A’ chiad rud a chì sinn air mapaichean na Suirbhidh Òrdanais (SÒ), ’s e ’s gu bheil ainmean a h-uile geodha san Eilean Sgitheanach sgrìobhte ann an dubh, coltach ri ainmean fheartan-tìre, seach ann an gorm, mar a tha ainmean fheartan-uisge. ’S e bàgh caol is fada a th’ ann an geodha a tha air a chuairteachadh le creagan casa àrd os cionn ìre na mara. Is math dh’fhaodte gur e an ceangal eadar geodha agus na creagan ri thaobh a tha na adhbhar airson ’s gu bheil iad coltach ri feartan-tìre air mapaichean SÒ.

Thàinig am facal geodha bhon fhacal Lochlannais gjá bho thùs is a bhrìgh sa Ghàidhlig a’ buntainn ris a bhrìgh thùsail. ’S e ‘chasm, rift in fells or crags’ as ciall dha san t-Seann Lochlannais (Old Norse Dictionary – Gjá) is sinn a’ sealltainn dhuinn gun robh leòidean àrda, creagach air san Lochlannais cuideachd. Tha e air a chleachdadh na fhacal Gàidhlig a-nis is na h-ainmean-àite a chì sinn san Eilean Sgitheanach a leantainn structar Gàidhlig: leanaidh an eileamaid shònrachaidh air a’ ghnàth-eileamaid, mar eisimpleir, Geodha nan Daoine (NG247362) agus Geodha Mòr (NG202393).

Geodha na Mòine (NG406766) air mapa SÒ (1970). Dealbh le cead bho Leabharlann Nàiseanta na h-Alba

Tha coltas gu tur eadar-dhealaichte air àitichean leis an eileamaid òb. Tha buaidh làidir air seòl na mara air òb san Eilean Sgitheanach is diofar mòr ann eadar a mheud aig muir-làn agus muir-ìosal. Tha cuid dhiubh fiù ’s a’ traoghadh gu tur: mar eisimpleir, Òb nam Portan (NG761260) agus Òb Snaoiseaig (NG698104).

Thàinig am facal òb às an t-Seann Lochlannais bho thùs cuideachd: hóp ‘small landlocked bay or inlet, connected with the sea so as to be salt at flood tide and fresh at ebb’ (Old Norse Dictionary – Hóp). Ged nach eil brìgh an fhacail Gàidhlig agus brìgh an fhacail Lochlannais co-ionnan tha ceangal eatarra is buaidh air seòl na mara air an dà dhiubh. Mar a chunnaic sinn le geodha, tha òb a-nis air a chleachdadh na fhacal Gàidhlig is e a’ nochdadh leis an alt Gàidhlig, mar eisimpleir, An t-Òb (NG750262).

Òb Snaoiseaig (NG698104) air mapa SÒ (1974). Dealbh le cead bho Leabharlann Nàiseanta na h-Alba

’S e facail Ghàidhlig a th’ ann an geodha agus òb ann an ainmean-àite an Eilein Sgitheanaich, ged gun tàinig iad às an Lochlannais bho thùs. Dh’èirich brìgh agus cleachdadh ùr sa Ghàidhlig tro na linntean ach mhair ceangail ris a’ bhrìgh thùsail. Chan eil geodha agus òb cuingealaichte ri ainmean-àite a-mhàin is iad air an cleachdadh sa Ghàidhlig taobh a-muigh nan ainmean cuideachd.